به گزارش رهیافتگان (پایگاه جامع مبلغین و تازه مسلمانان ) خوشنویسی هنری فاخر و از اولین هنرهای مورد توجه بشر در تاریخ است. این هنر به سبب زیبایی و ظرافتهایی که دارد همواره مورد توجه بوده و از آن برای انتقال معانی و مفاهیم استفاده میشود. خوشنویسی از جمله هنرهایی است که شاخههای مختلف آن در تاریخ اسلام به عنوان هنری معنوی مورد توجه قرار گرفته است. درباره نسبت هنر خوشنویسی با قرآن، گفتوگویی با علی فرزانه، رئیس انجمن خوشنویسان استان اصفهان، که متن آن را در ادامه میخوانید:
چه ارتباطی میان قرآن و هنر خوشنویسی میتوان برقرار کرد؟
پیوند میان هنر خوشنویسی با قرآن کریم و کتب ادعیه آنچنان است که استادان بزرگ با عشق و دلدادگی به کلام وحی، آثاری خلق کردند که امروزه زینتبخش موزههای جهان و افتخار کشورهای اسلامی است. هر چند دو اصطلاح خوشنویسی و خوشنویس پیشینهای در زبان فارسی دارد، ولی به شهادت رساله «صراط السطور» سلطانعلی مشهدی، از قرن دهم هجری شمسی در کنار دو اصطلاح کهن خطاط و کاتب نشسته است. بدون تردید، آبشخور این دو لفظ را که معرف هنر ریشهداری است، میتوان در بنمایههای تمدن اسلامی جستجو کرد. عناصر اصلی و درشت تمدن اسلامی، یعنی اعراب، ایرانیان و ترکان، به قدری در زیبایی هنر خوشنویسی اتفاق نظر دارند و به آن توجه کردهاند که باید در نظر داشت این وحدت از کجا سرچشمه میگیرد. در واقع قرآن کریم باعث شده است که در خط و خطاطی، پیشرفت و تحول عظیمی ایجاد شود.
همانطور که میدانید، آخرین وحی آسمانی با امر به خواندن بهنام حضرت حق و خالق کریمی که انسان را آفرید و با قلم آنچه را نمیدانست، به او آموخت، آغاز شده است، از همینرو سوره ۶۸ قرآن کریم را سوره قلم نامیدهاند. در آیه دوم سوره طور، به کتاب مسطور، یعنی کتاب نوشتهشده، سوگند یاد شده، همینطور در آیات ۱۹ سوره الحاقه، ۱۱ سوره انفطار و ۲۸۲ سوره بقره به روشهای گوناگون از کتابت یاد شده است. علاوه بر این، احادیثی از پیشوایان دین در دست است که بر اهمیت هنر خوشنویسی که بهدرستی میتوان آن را هنری آسمانی نامید، اشاره میکنند. همچنین اقوال حکیمان که به تبیین آموزش این هنر پرداخته، چنان برجسته است که در تمامی رسالههای دوره اسلامی که در زمینه آموزش قواعد خوشنویسی پدید آمده، میتوان به فصلی در این راستا دست یافت.
علاوه بر این رسایل، در شمار دیگری از متون مستقل، به اشاره یا به تفصیل به این مطالب پرداخته شده است، مثلاً ابوحیان توحیدی، حکیم عقلگرای مسلمان در هزار سال پیش از این، ۲۰ صفحه کامل از رسایل خودش را به نقل اینگونه سخنان اختصاص داده، یا محمد بن علی ناموسخواری نیز صفحهای بلند از تحفه جلالی خود را درباره این متون کار کرده است. همچنین عبدالله صیرفی در رساله «آداب خط» و فتحالله سبزواری در «اصول و قواعد خطوط ستّه» از پیامبر اکرم(ص) آوردهاند که: «هر کس بسم الله الرحمن الرحیم را به خط نیکو بنویسد، وارد بهشت میشود». یعقوب سراج شیرازی در «تحفه المحبین» و مجنون رفیقی هروی در «سوادالخط» از امیرالمؤمنین(ع) نقل کردهاند: «حسن خط از کلیدهای رزق و روزی است». علاوه بر رسائل خاص خوشنویسان، اینگونه عبارات را در مصادری همچون «بحارالانوار»، «ادب الاملاء والاستملاء» سمعانی و «نهایهالاِرَب» قلقشندی نیز میتوان یافت. حتی روایتی در کیفیت تراش قلم، چگونگی لیقهگذاری دوات، فواصل سطور، اندکی فاصله میان حروف خرد اندام و مواردی از این دست، به پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) نسبت دادهاند. از همه مهمتر اینکه مؤلف رساله «منشآت سلیمانی» که اکنون حدود چهار قرن از زمان او میگذرد، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع) و امام رضا(ع) را دارای خطی زیبا و خوش دانسته است.
اینها نشان میدهد که شرع مقدس اسلام به خوشنویسی توجه ویژهای دارد، بهخصوص که خوشنویسان با نوشتن قرآن سعی میکردند نهایت ذوق و استعداد و سلیقهای را که در هندسه اندامی حروف و کلمات وجود دارد، به نمایش بگذارند و بهدرستی میتوان گفت که خوشنویسی، شاخهای از اسلام است. در حال حاضر بسیاری از مطالبی که درباره کتابهای اسلامی بهخصوص قرآن کریم نوشته شده، با زیباییای که اساتید در نوشتن حروف و کلمات و ترکیبات به کار بردهاند، سبب شده تا هنر خوشنویسی جلوهای خاص به قرآن ببخشد. همه افرادی که ذوق سلیم دارند، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، با دیدن این کتابها و حروف آسمانی جذب این هنر میشوند که این موضوع، اهمیت خوشنویسی را نشان میدهد. در موزه آستان قدس رضوی، قرآنها و دستنوشتههایی به خط کوفی وجود دارد که منسوب به امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و امام رضا(ع) است.
در واقع هنر از جمله خوشنویسی میتواند در خدمت تبلیغ و ترویج آموزهها و مفاهیم قرآنی قرار گیرد؟
بله صددرصد. یکی از روشهای ترویج مفاهیم و معارف اسلامی، هنر است و از این طریق، بسیاری از مفاهیم و معارف اسلامی بهتر منتقل میشود. مردم وقتی صفحهای از قرآن را مشاهده میکنند، چون با خطی زیبا نوشته شده، بیاختیار آن را برداشته و در گوشهای قرار میدهند تا کسی روی آن پا نگذارد. این به دلیل آن است که ایرانیان بعد از تشرف به اسلام، تلاش کردند تا کتاب آسمانی قرآن را به نحو احسن ارائه دهند که در قرون متمادی، بر شکلگیری خطوط مختلف تأثیر گذاشت. این خطوط، از اقلام ستّه در قرن سوم هجری قمری بهوسیله «ابن مُقله» شروع شد و همینطور ادامه پیدا کرد تا به علی بن هلال و سپس به یاقوت مستعصمی در قرن هفتم رسید. سعدی درباره یاقوت شعر گفته و با وی همزمان بوده است. در واقع اینها کسانی بودند که در کتابت قرآن با خطی زیبا تأثیر بهسزایی داشتند. در تذکرهها آمده که یاقوت مستعصمی بیش از ۳۰۰ قرآن نوشته است.
آموزههای قرآنی چگونه باید با زبان هنر تبیین شود تا بازخوردهای لازم را به همراه داشته باشد؟
ما هر روز با این مسئله سروکار داریم که چگونه میتوان از هنر خوشنویسی برای آشنایی مردم با مفاهیم و معارف اسلامی استفاده کرد. یکی از راههای آن این است که آیات حاوی بشارت و امید را با خط زیبا بنویسیم تا از آنها در ادارات، سینماها، بیمارستانها و اماکن عمومی دیگر استفاده شود. مردم نسبت به نوشتهها و آنچه میخوانند، واکنش زیادی نشان میدهند و این به دلیل زیرکی و دانایی آنهاست. شخصاً بارها شاهد بودهام که وقتی جملهای زیبا روی بنری نوشته شده باشد، برخی حتی آن را یادداشت میکنند. این اهمیت خط را نشان میدهد، چون وقتی پیامی زیبا با هنری که برای مردم قابل توجه است، ارائه میشود، آنها تحتتأثیر قرار میگیرند. با توجه به اینکه هنر نقش بهسزایی در نشر معارف اسلامی دارد، از مسئولان تقاضا دارم که خوشنویسی را بیشتر مورد توجه قرار دهند. کشورهای اروپایی بیشتر تحتتأثیر نقاشی قرار دارند و در ادارات و منازل آنها بیشتر تابلوی نقاشی دیده میشود، ولی در کشورهای اسلامی مردم بیشتر تحتتأثیر جملات زیبا هستند و گاهی اوقات یک جمله زیبا خُلق انسان را عوض میکند، چون ما با این مفاهیم زندگی میکنیم و با توجه به اینکه قرآن کلام خدا بوده و با فطرت انسان سازگار است، در دل و جان ما مینشیند.
معتقدم هنر به معنای آشتی دادن انسان با فطرت پاکش است و هنر خوشنویسی نیز با معانی و معارف اسلامی سنخیت دارد. زمانی یک فرد هلندی که مسلمان شده بود، به انجمن خوشنویسان آمد و وقتی ۵۰ نمونه از آثارم را به وی نشان دادم، آثار قرآنی را خریداری کرد. زمانی نیز یکی از سفرا تعریف میکرد که هنگام بازگشت از کشور محل مأموریت خود متوجه شده بود تمام آثار صنایعدستی ایرانی اهدا شده به مقامات آن کشور، در محلی که سابقاً نگهداری میشد، دیگر وجود ندارد و فقط یک تابلوی قرآنی در آن محل بهجا مانده بود.
یک اثر خوشنویسی با چند هنر از جمله تذهیب، تشعیر و خاتم عجین است و همه اینها مکمل هم هستند و زیبایی واحدی را به نمایش میگذارند و چون کلام مقدس است، برای کسانی که با مفاهیم اسلامی و خواندن قرآن آشنا هستند، جنبه قداست دارد و باعث میشود که بهخوبی از آن نگهداری کنند. بنابراین باید از این فرصت استفاده کرد، اگر تابلوهای خط همراه با قابی زیبا در مراکز محل رفتوآمد مردم نصب شود، به خواندن آنها علاقه پیدا میکنند و حتماً تأثیرگذار خواهد بود. اما متأسفانه کمتر از این فرصتها استفاده میکنیم. در ادوار مختلف تاریخی، به اندازه زمان حاضر خوشنویس خوب تربیت نشده است، یعنی انجمن خوشنویسان ایران آنچنان فعال بوده و بهخصوص بعد از انقلاب اسلامی، توجه به هنر خوشنویسی آنقدر زیاد بوده که اساتید گرانقدری در این زمینه تربیت شدهاند. مسئولان باید این فرصت را غنیمت بدانند و از این پتانسیل و نیروی بالفعل استفاده کنند تا این آثار هنری هر چه بیشتر در معرض دید عموم قرار گیرد و شاهد تأثیر آنها بر روح و روان جامعه باشیم.
فکر میکنید جامعه هنری امروز چقدر دغدغه تبیین آموزهها و معارف قرآنی را در هنر خود دارد؟
هنر خوشنویسی با آموزههای دینی پیوند دارد و من آن را شاخهای از اسلام و گونهای از مناجات میدانم، وقتی خوشنویس در خلوت خودش است، باید حتماً صفایی درونی به دست آورد تا بتواند اثری خلق کند که مخاطب مجذوب آن شود. در حال حاضر، هنرمندان خوشنویس کاملاً آمادهاند تا در رشته خود سفارشاتی را انجام دهند. البته آنها بهصورت خودجوش کارهایی انجام میدهند، ولی متأسفانه از این آثار بهدرستی استفاده نمیشود. من بهعنوان رئیس انجمن خوشنویسان استان اصفهان که چهل سال است در این زمینه بهصورت حرفهای کار میکنم، از مسئولان گلهمند هستم که نتوانستهاند از این ظرفیت برای نشر فرهنگ اسلامی استفاده کنند، وگرنه خود خوشنویسان در آثارشان از آیات قرآن و احادیث استفاده و حتی نمایشگاهی مخصوص این آثار برپا میکنند، ولی دریغ از خرید یک اثر.
من حتی پیشنهاد دادم برای تشویق هنرمندانی که آثارشان در سطح بالایی قرار دارد و برای خلق آنها هزینه زیادی پرداخت کردهاند، دستگاههای متولی فرهنگ و هنر خود را ملزم به خرید این آثار کنند. این آثار هم میتواند چاپ شده و هم اصل آنها در مراکز مختلف قرار داده شود. هنرمندان خوشنویس بهلحاظ مالی نیز توقع آنچنانی ندارند، فقط میخواهند به هنر آنها اهمیت داده شود و دیده شوند، ولی مسئولان هنوز نتوانستهاند از اهمیت این هنر و نقشآفرینی آن در جذب مردم به معارف اسلامی بهره ببرند. اکنون در زمینه نقاشیخط و خطوط مختلف بسیار پیشرفت کردهایم و بعضی از خطوط که فراموش شده بود، دوباره احیا شده است، ولی فرهنگ و هنر باید متولی حقیقی و دلسوز داشته باشد تا از استعدادهای بالفعل استفاده کنند. بعضی از خوشنویسان گلهمند هستند و میگویند ما این همه اثر تولید کردیم، ولی چه فایدهای دارد و چه کسی اینها را خریداری میکند؟ بسیاری از این هنرمندان استاد خوشنویسی هستند و اصلاً این هنر یکی از دشوارترین هنرهای مستظرفه محسوب میشود.
کمالالملک که خودش نقاش بود، میگفت خوشنویسی بسیار مشکلتر از سایر هنرهاست، چون هنری دیریاب است. یکی از خوشنویسان که دل پر دردی داشته، این شعر را سروده است: «چهل سال عمرم تلف شد به خط / سر زلف خط ناید آسان به کف». یا خوشنویس دیگری میگوید: «در این زمانه که ماییم، در هنر نان نیست / مگر به سعی قلم در هنر بیابی نون». تمام صحبت من این است که اگر بخواهیم در جامعه تغییری ایجاد کنیم، بهترین وسیله برای این کار، هنر است، ولی هنوز نتوانستهایم آن را به بطن جامعه راه بدهیم و این کار را باید مسئولان انجام دهند، چون هنرمند معمولاً غرق در آثار خود و خلوتنشینی است، چون ذات هنر اینگونه است که انسان را گوشهنشین میکند و این مسئولین هستند که باید به سراغ هنرمند بروند و از هنر او برای ارتقاء فرهنگ ایرانی اسلامی استفاده کنند.
این باعث افتخار جامعه است که هنرمند آن بدون اینکه سفارشی به وی شده باشد، خودش از آیات قرآن برای خلق یک اثر هنری استفاده کند، این نشاندهنده دیانت و معرفت آن هنرمند است. اگر این هنر بیشتر مورد توجه قرار گیرد، تأثیرگذاری آن در جامعه تضمین شده خواهد بود. خط فقط یک صورت ظاهری زیبا ندارد، بلکه مهمترین ویژگیاش، پیامرسانی آن است و وقتی این پیام با هنری زیبا ارائه شود، شاهد تأثیر آن بر افراد مختلف خواهیم بود.
منبع: ایکنا