به گزارش رهیافتگان (پایگاه جامع مبلغین و تازه مسلمانان ) معماری در جهان اسلام یکی از بزرگترین جلوه‌های ظهور یک حقیقت هنری در کالبد مادی به‌شمار می‌رود. ازنظر تاریخی، معماری اولین هنری به‌شمار می‌آید که توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار کرده و از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد.
بازشناسی معماری اسلامی
معماری اسلامی به عنوان یکی از موفق‌ترین شیوه‌های معماری در تاریخ معماری جهان قابل بازشناسی است. در یک نگاه جامع‌نگر می‌توان پیوستاری ارزشمند و پویا را در بناهای اسلامی بازشناسی کرد که موجب شده تمامی آن‌ها در قالبی واحد با عنوان معماری اسلامی در کنار یکدیگر قرار گیرند(۱).
بنابر تحقیقات انجام شده، هنر اسلامی تقریباً با روی کارآمدن سلسله «امویان» و انتقال مرکز خلافت امویان از مدینه به دمشق پدید آمد. با این انتقال، هنر اسلامی ترکیبی از هنر سرزمین‌های همسایه به‌ویژه ایران شد.
نمایی از معماری اسلامی در مساجد
گفته می‌شود، معماری و هنر در ایران و آسیای مرکزی در قرن دهم هجری، یک عنصر حیاتی حکومت‌ها به شمار می‌رفت واین هنر در شهرهای بزرگ مانند نیشابور، غزنی (افغانستان) و اصفهان در این قرن آغاز شد.
معماری اسلامی در بخش‌های مختلفی از جمله کاخ‌ها، کاروانسراها، حمام‌ها، قلعه‌ها، آب انبارها، بازارها، بادگیرها، پله‌ها، سردابه‌ها جلوه‌گاه بیشتری دارد. در این میان رابطه انسان با طبیعت نیز محصول نگاه معماران اسلامی در طراحی باغ‌ها و بستان‌های سرسبز است.
باغ منعکس‌کننده رابطه انسان و طبیعت است که در جهان اسلام این مفهوم به عنوان تجلّی کوچکی از بهشت به شمار می‌رود.
معماری اسلامی که از آن می‌توان به «تجلی بهشت» یادآور شد، در طراحی باغ‌ها، بناها و زیباسازی محیط زندگی با توجه به دیدگاه‌ها و برداشت‌هایی که از بهشت دارد تمایز خاصی با معماری‌های دیگر دارد. «طراحی‌های خاص هندسی» و «المان آب» در سازه‌های معماری اسلامی از نقاط متمایز این سبک معماری است.
مسجد جامع سلطان قابوس در مسقط
با گسترش هنر و معماری اسلامی برداشت مسلمانان از بهشت در سازه‌های معماری اسلامی نمو و رشد قابل توجهی پیدا کرد و معماران مسلمان تلاش کردند تا عظمت خلقت الهی را در قاب کوچک‌تری ترسیم کنند.
پیش فرض‌های معماران مسلمان که برگرفته از آیات مختلف قرآنی همچون «وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بِرَبْوَهٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ؛ و مَثَل کسانى که اموال خویش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى‌کنند، همچون مَثَل باغى است که بر فراز پشته اى قرار دارد رگبارى بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگبارى هم بر آن نرسد، بارانِ ریزى (براى آن بس است)، و خداوند به آنچه انجام مى دهید بیناست(۲)» است در ترسیم باغ و بستان‌ها و تصویرسازی از بهشت منشأ برداشت ذهنی مخاطبان مسلمان برای نمایش جلوه‌های زیبای بهشت در زندگی دنیایی شده است.
نمایی داخلی از مسجد جامع قیروان در تونس
دقت‌نظر معماران در تفاوت‌های واژگانی «روضه» و «حدیقه» نیز در آثار آنان نمایان است. حدیقه که به معنای زمین مزروع با درختان و «روضه» به معنای زمین سرسبز که در آن آب جاری است، تمایزی در سبک و طراحی معماران نمایان می‌سازد.
استفاده از درختان و نباتات در معماری اسلامی برای ایجاد سایه و طراحی چشم‌انداز نیز در آیات متعدد قرآنی مانند «وَأَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ، و یاران راست یاران راست کدامند* فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ، در [زیر] درختان کنار بى خار* وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ، و درختهاى موز که میوه اش خوشه خوشه روى هم چیده است* وَظِلٍّ مَمْدُودٍ، و سایه اى پایدار* وَمَاءٍ مَسْکُوبٍ، و آبى ریزان* وَفَاکِهَهٍ کَثِیرَهٍ، و میوه اى فراوان* لَا مَقْطُوعَهٍ وَلَا مَمْنُوعَهٍ، نه بریده و نه ممنوع» و یا در آیه « وَدَانِیَهً عَلَیْهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلًا، و سایه ها[ى درختان] به آنان نزدیک است و میوه هایش [براى چیدن] رام(۴)» توصیف شده است.
المان آب
آب که از آن به عنوان منبع حیات تلقی می‌شود، برگرفته از آیات قرآنی است که به آن اشاره شده است. «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤْمِنُونَ، هر چیز زندهاى را از آب پدید آوردیم آیا [باز هم] ایمان نمىآورند(۵)» ازجمله این آیات است و اب را مظهر پاکی و صفا می‌داند. در معماری اسلامی استفاده از آب به شکل‌های متنوعی وجود دارد. حوض‌های آب با حضور ماهی و اردک از این نوع است. حتی در اماکن کویری نیز این المان در معماری‌ها رعایت شده است. عدم هدررفت آب و توجه به اسراف از مهم‌ترین شاخصه‌های این دیدگاه است.
نمایی از محوطه داخلی کاخ الحمراء در گِرانادا، اسپانیا
اماکن سرپوشیده و سرباز
در اماکن طراحی شده به سبک معماری اسلامی، وجود اماکن سرپوشیده و سرباز نیز مورد توجه است که ریشه‌های آن را می‌توان در آیاتی همچون «إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ، براستى نیکوکاران در نعیم [الهى] خواهند بود* عَلَى الْأَرَائِکِ یَنْظُرُونَ، بر تختها [نشسته] مى نگرند(۶)» ملاحظه کرد. در معماری اسلامی برای ایجاد سایه از چوب و سنگ استفاده می‌شود و بیشتر برای جایی که آب و هوای گرم دارد ساخته می‌شده است و آن را مشرف بر مسیری طراحی می‌کردند که افراد مقیم داخل توانایی مشاهده آنچه که در خارج از آن محیط به وقوع می‌پیوندد را داشته باشند.
معماری اسلامی در تاج محل
خط و کتیبه‌های قرآنی
استفاده از کتابت خط عربی همچون خط کوفی و خط ثُلث در بسیاری از سازه‌های اسلامی همچون باغ و درب‌های ورودی با هدف تبرک در نظرگاه مسلمانان اهمیت ویژه‌ای دارد که مهم‌ترین پیش فرض قرآنی آن را می‌توان در آیه شریفه «وَلَوْلَا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مَالًا وَوَلَدًا، و چون داخل باغت شدى چرا نگفتى ماشاء الله نیرویى جز به [قدرت] خدا نیست اگر مرا از حیث مال و فرزند کمتر از خود مى بینى(۷)» و یا روایات نبوی که در آن اشاره شده که بر درب بهشت نوشته شده است «لا إله إلا الله محمد رسول الله» جست‌جو کرد.
جملاتی همچون «لا اله إلا الله»، «الله الواحد الأحد»، «ما شاء الله»، «ولا غالب إلا الله»، «إن ینصرکم الله فلا غالب لکم» «ادخلوها بسلام آمنین» و برای پناه بردن به خداوند جملاتی مانند «یا حفیظ»، «والله خیر حافظًا وهو أرحم الراحمین» نیز نشان از ایمان مسلمانان و نهادینگی شعارهای قرآنی در عمق جان آنان دارد.
عناصر و المان‌های بیان شده اساسی از معماری اسلامی است که برگرفته از آیات قرآن کریم و احادیث نبوی در سازه‌ها و معماری اسلامی و تجلّی بهشت‌گونه آن است.
گزارش از محمد باعزم
پی‌نوشت‌ها
- محمدی نژاد، م. (١٣٨٣) حکمت معماری اسلامی، نشریه علمی، پژوهشی دانشکده هنرهای زیبا، شماره ١٩، پاییز ٨٣، ص۵٩ -۵٨
- بقره/۲۶۵
- واقعه/۲۷-۳۳
- انسان/۱۴
- أنبیاء/۳۰
- مطففین/۲۲-۲۳
- کهف/۳۹
- منبع: ایکنا
