به گزارش رهیافتگان (پایگاه جامع مبلغین و تازه مسلمانان ) گفتگو از جمال طاهری / سارا پارسا متولد و ساکن تهران، زیست شناسی است که بصورت تخصصی در زمینه مورچهها مطالعات گستردهای داشته است. وی که کارشناس ارشد زیست و علوم جانوری (تخصص Formicida) است در طی این مطالعات ۸ گونه جدید از مورچه را در مناطق شمالی کشور شناسایی کرده است که تا کنون در لیست مورچههای شناخته شده ایران نبودند با ایشان در زمینه شگفتیهای این موجود کوچک به گفتگو نشستیم:
در قرآن خداوند به مورچهها اشاره نموده به عنوان یک مورچهشناس فکر میکنید علت این اشاره چیست؟ آیا فقط باید کوچک و ناتوان بودن مورچه را دلیل این امر بدانیم؟
خیر؛ قطعا قرآن بیهوده به موجودی آنهم به این کوچکی اشاره نمیکند. زندگی اجتماعی مورچهها تماما شگفتی و زیباییست. طراحی و ساختار بدن هر مورچه در یک کلنی کاملا با وظایفش تطبیق دارد. اکثر مردم به احتمال زیاد از نزدیک با شکل و شمایل ظاهری مورچه آشنایی ندارند و تصور میکنند تمام آنها به یک شکل هستند. اما ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ ﺣﺸﺮاﺗﯽ ﺑﺎ رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ و دﮔﺮدﯾﺴﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﮐﻠﻨﯽ ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ دارای اﻧﺪازه ﺑﺰرگ، ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﮐﻮﭼﮏ ۳ ﮐﺎﺳﺖ (ﻃﺒﻘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ) ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺎرﮔﺮ، ﻣﻠﮑﻪ، و جنس ﻧﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﮐﺎرﮔﺮﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﻘﺶﻫﺎی ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ در ﮐﻠﻨﯽ دارﻧﺪ. ﮐﺎرﮔﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آرواره ﻗﻮیﺗﺮ و ﺳﺮ ﺷﮑﻞ ﺑﺰرگﺗﺮ دارﻧﺪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻌﻨﻮان ﺳﺮﺑﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﮐﺎرﮔﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﻗﺐ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﺗﺨﻢﻫﺎ، ﻻروﻫﺎ و ﺷﻔﯿﺮهﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺮﺳﺘﺎر و ﮐﺎرﮔﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮی ﻏﺬا ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﮐﺎوﺷﮕﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. ﮐﺎرﮔﺮﻫﺎی ﺟﻮان در ﮐﻠﻨﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺳﺘﻌﺪادﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﺳﺘﻌﺪاد ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﺧﺎﺻﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ. ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﺜﻞ ﺳﻠﻮلﻫﺎی ﯾﮏ ﭘﯿﮑﺮ واﺣﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﮐﺎﻣﻼً در ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻠﻨﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ. ﻏﯿﺮ از ﻧﻘﺶﻫﺎی ﻣﺬﮐﻮر ﻧﻘﺶﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﻈﯿﺮ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪه، ﭘﺮﺳﺘﺎران ﻣﻠﮑﻪ، ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻻﻧﻪ، ﮐﺎرﮔﺮان ﻻﻧﻪ ﺳﺎز و ﮐﺎرﮔﺮان ﻋﺴﻠﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارند. این نکته جالب است که بدانید ﮐﺎرﮔﺮﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺎده و ﺑﺪون ﺑﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ.
طبقات مختلف موچه که در یک کلنی ساکن هستند
ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ روشﻫﺎ و ﻣﮑﺎنﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﻻﻧﻪ ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ اﮔﺮ زﯾﺮ ﺧﺎک ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﺣﺠﺮهﻫﺎی زﯾﺎدی ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ داﻻنﻫﺎﯾﯽ ﺑﻬﻢ راه داﺷﺘﻪ و یک یا چند ورودی دارد.
داخل یک کلنی
ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻠﮑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺤﻞ را ﺑﺮای اﯾﺠﺎد ﮐﻠﻨﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺗﺨﻤﮕﺬاری و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻠﻨﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﯽ ﭘﺮدازد. اﻣﻦﺗﺮﯾﻦ و ﮐﻢ دﺳﺘﺮسﺗﺮﯾﻦ ﺣﺠﺮه ﻻﻧﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺤﻞ ﺗﺨﻤﮕﺬاری و ﻧﮕﻬﺪاری ﻣﻠﮑﻪ اﺳﺖ. ﮐﺎرﮔﺮان ﺗﺨﻢﻫﺎ را ﺑﻪ ﺣﺠﺮات ﺟﻤﻌﯽ ﻣﺠﺎور ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮده و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻣﺎ، رﻃﻮﺑﺖ ﯾﺎ ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﺨﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺣﺴﻦ روﻧﺪ رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ را ﻃﯽ ﮐﻨﻨﺪ. ﻻﻧﻪ ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ و دﻓﺎع از آﻧﻬﺎست، ﭘﺮورش ﺗﺨﻢﻫﺎ و ذﺧﯿﺮه ﻏﺬا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﻻﻧﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ زﯾﺴﺘﮕﺎه ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ. آﻧﻬﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ زﯾﺮ ﺧﺎک ﻻﻧﻪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ. در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﮕﻠﯽ در ﻣﺤﻞﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ ﻻﻧﻪ داﺧﻞ ﺗﻨﻪ زﻧﺪه درﺧﺘﺎن ﯾﺎ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی ﻣﺮده درﺧﺘﺎن ساخته میشود. ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺜﺎل در زﯾﺮ ﻻﯾﻪ ﺑﺮﮔﯽ ﺧﺎک ﺟﻨﮕﻞ (، زﯾﺮ ﺳﻨﮓﻫﺎ، زﯾﺮ ﺗﻨﻪ درﺧﺘﺎن و داﺧﻞ رﯾﺸﻪﻫﺎی ﺣﻔﺮهدار داﺧﻞ ﻣﯿﻮهﻫﺎی ﭼﻮﺑﯽ ﻣﺜﻞ ﺑﻠﻮط ﺑﻪ روش ﮐﻮچﮔﺮی زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮده و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﯿﺮی ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻻﻧﻪﻫﺎی ﻣﻮﻗﺘﯽ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ، ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﭘﯿﮑﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻬﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﮐﺮده و ﯾﮏ ﺳﺮﭘﻨﺎه ﻣﻮﻗﺘﯽ ﺑﺮای ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ درست میکنند، ﺑﺮگﻫﺎی درﺧﺘﺎن را ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎی ﺑﺎﻓﻨﺪه با اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻻروﻫﺎ ﺑﻬﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﮐﺮده و ﺑﺪﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻻﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را درون ﺑﺮگﻫﺎی ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه در روی درﺧﺖ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ.
نمای کلی از داخل کلنی
مورچه ها از نظر شکل ظاهری همه شبیه به هم هستند؟
خیر؛ شکل ظاهری آنها حتی در یک کلنی بر اساس وظایف تنوع بسیاری دارد. مورفولوژی گونههای مختلف بر اساس تنوع اکوسیستم شامل نوع خاک، ارتفاع، نوع آب و هوا، میزان رطوبت، دمای هوا، عرض جغرافیایی و مواد غذایی در دسترس متفاوت است.
مورچه های دروگر (بیشتر در نزدیک مزارع و کشتزارها)
مورچه های برگ بُر (جنگل ها)
مورچههای عسلی (آﻧﻬﺎ اﯾﻦ ﺷﻬﺪ را در ﺷﮑﻢ ﺧﻮد ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ، ﺷﮑﻤﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺮور ﺑﺰرگ و ﻣﺘﻮرم ﻣﯽﺷﻮد، ﺳﭙﺲ ﮐﺎرﮔﺮان دﯾﮕﺮ در زﻣﺴﺘﺎن از آن تغذیه میکنند.
مورچههای نظامی (مناطق گرمسیری)
مورچههای بافنده (جنگلها)
مورچههای بافنده (جنگلها)
مورچههای عسلی که در تصویر هم میبینیم به شکل خمره عسل برای بقیه مورچهها هستند، در این زمان زندهاند؟
بله
مورچهها هم مثل زنبوره ملکه دارند، شباهتها و تفاوتهای مورچهها و زنبورها چیست؟
زنبورها دارای بال و مورچهها فاقد آن هستند. زنبورها در کندو و مورچهها در حفرات و تونلها و… زندگی میکنند. مورچهها غذای خود را با جستجو و شکار بدست میآورند ولی زنبورها غذای خود را تولید میکنند. مورچهها با گاز گرفتن و پاشیدن اسید (و برخی با نیش زدن) از خود دفاع میکنند، ولی دفاع کردن در زنبورها با نیش زدن است. تعداد گونههای مورچهها بیشتر از زنبورهاست.
پس شباهت ظاهری زیادی خصوصا در سیستم بدن مورچهها و زنبورها باید وجود داشته باشد که این تفاوتها آنها را جدا کرده است ؟
بله؛ تقریبا
کدام آیات قرآن در مورد مورچهها بیشتر شما را تحت تاثیر قرار داد و چرا؟
اعجاز خداوند متعال در آیه ۱۸ و ۱۹ سوره مبارکه نمل میفرمایند:
«حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِی النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَهٌ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ* فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِّن قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَى وَالِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ».
«آنگاه که به وادی مورچگان رسیدند، مورچهای گفت: ای مورچگان به خانههایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهش بدون توجه شما را پایمال کنند* سلیمان از سخن او لبخند زد و گفت: ای پروردگار من، مرا وادار تا سپاس، نعمت تو را که بر من و پدر و مادر من ارزانی داشتهای به جای آورم و کارهای شایستهای کنم که تو خشنود شوی، و مرا به رحمت خود در شمار بندگان شایستهات در آور». قرآن از واژه “لَایَحْطِمَنَّکُم” اسفاده میکند از مصدر تحطیم : خرد شدن شیشه، این یک موضوع علمی هست، بدن مورچه با اسکلت استخوانی سختی پوشیده شده که بدن ضعیفش را از هرگونه آسیبی محافظت میکند. ولی این پوشش استخوانی در حین قراردادن آن زیر فشار به راحتی خردشده و مانند یک تکه شیشه میشکند. حقیقت خرد شدن و له شدن مورچه را که در حال حاضر کشف شده، ۱۴ قرن قبل از این قرآن کریم آن را از زبان یک مورچه برای ما نقل میکند که این از اعجازهای بزرگ علمی قرآن بهشمار میرود.
امام علی علیه السلام در شگفتیهای خلفت در موجودات در نهج البلاغه موارد مختلفی را بیان کردند که یکی از اینها مورچهها هستند همینطور امام صادق علیه السلام در کتاب شگفتیهای آفرینش، نظر شما در مواردی که ذکر شد با توجه به علوم روز دنیا چیست و کجای این مباحث بیشتر برایتان جالب بوده؟
بله؛ در خطبه ۱۸۵ نهج البلاغه امیرالمومنین به نکات بسیار زیبایی درباره مورچه اشاره میفرمایند. همچنین امام صادق علیه السلام در کتاب توحید مفضل ( شگفتیهای آفرینش) به بیان این زیباییها میپردازند.
مورچهها در اندام کوچک خود که گاهی فقط به دو میلی متر میرسد، همه دستگاههایی را که در یک حیوان عظیم الجثه هست، دارند.
مورچهها به طور دسته جمعی زندگی میکنند. در نتیجه، هر کدام وظیفهای خاص برعهده دارند و آن را انجام میدهند. در میان آنها، گروهی نیز به صورت نیروهای مسلح هستند که آروارههای قوی دارند و از لانهها در برابر هجوم دشمنان پاسداری میکنند.
آینده نگری مورچه و مدیریت او بسیار جالب است: در تابستان با الهام درونی به فکر زمستان سخت است، در صورتی که چه بسا هنوز زمستانی ندیده است. دانههای غذایی را به طور مناسبی نگه داری میکند، گاه آنها را از لانه بیرون میآورد تا هوا بخورند و فاسد نشود و گاه آنها را به دو یا چند قسمت تقسیم میکند تا سبز نشوند و فاسد نگردند. حتی نوشتهاند دانه گشنیز را به چهار قسمت تقسیم میکند؛ زیرا اگر کمتر از آن باشد، سبز میشود و از بین میرود.
مورچه قاتل هم داریم ؟
بله؛ گونهای از مورچهها که به آنها مورچههای نظامی یا Army Ants گفته میشود به سایر حیوانات حمله کرده و از گوشت آنها تغذیه میکنند.
در ایران هم هست؟
بله؛ تعدادی از گونههای مورچههای نظامی و سمی در مناطق جنوبی و جزایر ایران وجود دارند.
مقایسه آرواره مورچه نظامی و مورچه معمولی
حمله مورچهها به یک عقرب
مورچهای که بتواند باعث مرگ انسان بشود چه؟
بله؛ مرگ در اثر نیش مورچههای آتشین یا Fire Ants گزارش شده است. سم موجود در نیش باعث شوک آنافیلاکتیک و سپس مرگ شده است.
مورچه آتشین در حال نیش زدن
جالبترین نوع مورچه به نظرتان کدام نوع است؟
همه گونههای مورچه شگفت انگیز هستن ولی گونههایی که به دلیل همزیستی، قارچ پروری و شته پروری میکنند. بسیار جالب هستند. چون از هوش و هماهنگی (با سایر افراد کلنی) و حساسیت بسیار بالا و اعجاب انگیزی برخوردارند.
این نوع از گونههای مورچه در کجا زندگی میکنند؟
بیشتر در مناطق جنگلی استوایی زندگی می کنند.
فیلمهایی در اینترنت میبینم که نشان میدهند مورچهها مهندسهای قابلی هستند و شگفت انگیز این بحث برای همه مورچهها صادق است یا فقط گونههای خاص؟
تمام آنها دارای قابلیتهای مهندسی سازه هستند. برخی گونهها در زیر خاک برخی زیر ساختمانها برخی در حفرات درختان برخی با بافتن ابریشم حاصل از لاروها و … لانه سازی میکنند.
مورچههایی که در خانهها پیدا میشوند چطور؟ آنها هم در خانه ما با مهندسی خاصی کار میکنند یا فقط راه و روزنهها را کشف و لانهسازی میکنند؟
اگر زیر برخی منازل مسکونی را باز کنید. یک شهر کامل و شگفت انگیز مشاهده خواهید کرد که با مهندسی مورچهها ساخته شده.
مورچهها دقیقا چه میخورند و چه نمیخورند؟
مورچهها همه چیز خوارند. یکی از کارهای مهم آنها پاکسازی محیط است. به همین دلیل به آنها رفتگران طبیعت هم میگویند.
پس مورچه موجود مفیدی است، آیا ضرری هم دارد؟ مثلا به عنوان آفت هم حساب میشود؟
مورچهها بسیار مفید هستند. شاید اگر آنها نبودند آلودگی محیط سایر موجودات را از پای در میآورد. به خاطر ندارم هیچوقت از آنها بعنوان آفت یاد شده باشد.
شما ۸ گونه مورچه را در ایران شناسایی کردید، این گونهها چه ویژگیهایی دارند؟
عمدتا جنگل زی، گندخوار، دروگر، بیابان زی هستند.
کلا مورچههای بیابانی با مورچههای جنگلی و مورچههای شهری چه تفاوتهایی دارند؟
مورچههای بیابانی دارای توانایی جهت یابی دقیق از روی نور خورشید هستند، معمولا آروارههای قوی دارند. به دلیل نوع خاک و شن دارای پاهای بلند و جثه بزرگی میباشند. برخی هم دروگر هستند.
مورچههای شهری به دلیل حجم زیاد منابع غذایی و البته زباله بیشتر گندخوار و رفتگر هستند.
مورچه های جنگلی بسیار متنوع هستند و موارد همزیستی بیشتر در آنها دیده میشود.
البته برخی صفات در همه گونهها مشترک میباشد ولی در حالت کلی به این صورت میباشد.
عمر مورچهها چقدر هست؟ این مثل مشهور که پشه ۶ ماه زندگی میکند در کل در مورد مورچهها هم صادق است؟
ملکه میتواند بیش از ۳۰ سال عمر کند، کارگرها (که همه ماده هستند) ۱ تا ۳ سال، نرها بین ۱ روز تا چند هفته
چرا عمر نرها انقدر کم است ؟
چون فقط برای تولید مثل هستند و بعد میمیرند، زندگیشان از نظر ما آنطور دیده میشود و گرنه در تعادل کامل هستند
منبع : روزنامه صبح نو | شماره: ۲۳۷ | تاریخ: ۱۳۹۶/۲/۲۶
سلام .من جایی که مورچه هست بخوابم بدنم مخصوصا سر پر از مورچه میشود
ممنون تجربه جالبی بود