تاریخ انتشار :

آستان قدس رضوی

تحولات اداری آستان قدس رضوی و منصب تولیت در دوره صفویه

همزمان با به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن تشیع، مشهد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار گردید و خصوصاً با رواج سنت وقف در این دوره، زمینهای زیادی وقف امام رضا(ع) گردید که برای اداره این املاک منصبی به نام تولیت به وجود آمد.

به گزارش رهیافتگان (پایگاه جامع مبلغین و تازه مسلمانان ) چنانچه بخواهیم تاریخ تحولات اداری آستان قدس رضوی و منصب تولیت را در این دوره مورد بررسی قرار دهیم، باید این دوره را به دو بخش تقسیم کنیم:


۱ـ آغاز دوره صفویه تا پادشاهی شاه عباس
۲ـ پادشاهی شاه عباس تا انتهای دوره صفویه
هر چند مشهد از آغاز حکومت صفویه مورد توجه شاهان صفوی قرار داشت، اما به دلیل عدم قدرت حکومت مرکزی، تاخت تاز ازبکان و ناامنی در خراسان، عملاً تا زمان شاه عباس نامی از آستان قدس و تشکیلات اداری حرم دیده نمی‌شود و اسناد باقیمانده از زمان صفویه مبین این نکته است که همزمان با پیروزی شاه عباس بر ازبکان و تصرف مشهد، سیستم اداری آستان قدس رضوی به وجود آمد و منصب تولیت عینیت یافت.
با این حال در دوران شاه اسماعیل و شاه طهماسب نیز موقوفاتی در خراسان بود و افرادی عهده‌دار اداره آن بودند، چنان که شاه اسماعیل فردی به نام غیاث‌الدین محمد را به عنوان صدر خراسان انتخاب نمود و اداره کل موقوفات خراسان را به عهده وی گذاشت.
شاه طهماسب صفوی درصدد برآمد تا اداره موقوفات سلطنتی را از دیگر موقوفات آستان قدس جدا نماید، برای این منظور دو نفر را به تولیت و اداره حرم منصوب نمود که یک نفر تولیت واجبی و نفر دیگر تولیت سنتی موقوفات را برعهده داشتند که البته با موفقیت همراه نبوده و در مقاطع بعد، فردی واحد عهده‌دار هر دو منصب می‌گردید.
از دوره شاه عباس به بعد به علت رفاه و امنیت به وجود آمده و وقف املاک فراوان برای آستان قدس، سازمان اداری شامل خدام، حفاظ، مؤذنان و… به وجود آمد و همه این تشکیلات زیر نظر فردی به نام تولیت، کار می‌کردند. اسناد باقیمانده از دوره صفویه در آستان قدس، مبین این است که تشکیلات این دوره حالت منسجم داشت و از چنان نظمی برخوردار بود که تا آخر صفویه این نظم ادامه داشت.
در یک نگاه کلی به منصب تولیت در دوره صفویه چنین برداشت می‌شود که با توجه به وقف املاک برای آستان قدس، که تولیت برخی از آنها مستقیماً با شاه بود، شاهان صفوی با توجه به داشتن منافع مالی و اهمیت مذهبی مستقیماً در اداره حرم دخالت نموده و افرادی را به نیابت از خود به عنوان تولیت برای سرپرستی منصوب می‌نمودند که به علت علاقه شاهان صفوی به علماء و سادات، عمدتاً تولیتها از میان این دو قشر انتخاب شده و متولی باشی نامیده می‌شدند. دستمزد این افراد با توجه به عشر حق التولیه از املاک موقوفه به صورت نقدی و جنسی پرداخت می‌گردید.
متولیان آستان قدس در دوره صفویه به علت برخورداری از وجهه روحانی، مذهبی و قدرت مالی دارای نفوذ زیادی بودند و در مقاطعی که قدرت مرکزی دچار ضعف می‌گردید به عنوان قدرت مطلق در شهر اقدام می‌نمودند، چنان که در دوره شاه اسماعیل و شاه طهماسب عموماً قدرت افرادی که عهده‌دار تولیت بودند از حاکم شهر بیشتر بود و همین امر در پاره‌ای اوقات باعث بروز کشمکش بین حاکم شهر و تولیت وقت می‌گردید.
موضوعی که در این دوره در مورد تولیتها قابل توجه می‌باشد، مسأله تعیین نائب التولیه از سوی یکی از تولیتها می‌باشد که بعدها در دوره قاجاریه به صورت امری مرسوم در آمد.

اسامی تولیت‌های دوره صفویه عبارتند از:
۱ـ خواجه عتیق منشی (۹۱۶): وقف بیست رقبه و مزرعه بزرگ از جمله مزرعه کنه‌بیست، چاه خاصه، تنزل‌آباد و حمام آغچه و… بر اطعام فقرا و زوار
۲ـ غیاث الدین محمد صدر خراسان.
۳ـ خلیفه اسدالله اصفهانی (۹۶۲-۹۷۰).
۴ـ امیر عبدالله شوشتری (۹۷۰-۹۷۱).
۵ـ سیدعلی رضوی (۹۷۱-۹۷۴).
۶ـ ابوالولی انجوی و میرزا عبدالله به اتفاق یکدیگر به تولیت واجبی و سنتی انتخاب شدند (۹۷۴-۹۸۱).
۷ـ میرسیدعلی مفضل استرآبادی (۹۸۱)
۸ـ سیدکمال‌الدین استرآبادی و ابوالقاسم اصفهانی ـ به تولیت واجبی و سنتی انتخاب شدند.
۹ـ میرسیدعلی متولی (۹۶۶).
۱۰ـ عبدالکریم متولی (۹۹۷).
۱۱ـ قاضی سلطان متولی (۱۰۰۸-۱۰۲۶).
۱۲ـ میرزا محسن رضوی (۱۰۲۶-۱۰۳۰).
۱۳ـ ابوطالب رضوی (۱۰۳۱-۱۰۳۵).
۱۴ـ محمد مؤمن حسینی الموسوی (۱۰۳۷-۱۰۳۸).
۱۵ـ محسن رضوی (۱۰۵۵).
۱۶ـ محمدباقر رضوی (۱۰۵۵-۱۰۷۳).
۱۷ـ میرزا بدیع رضوی (۱۰۷۳-۱۰۷۷).
۱۸ـ تقی‌الدین محمد رضوی (۱۰۷۷-۱۰۹۳).
۱۹ـ محمدابراهیم رضوی (۱۰۹۴-۱۱۰۰).
۲۰ـ میرزا عبدالمؤمن شهرستانی (۱۱۰۱).
۲۱ـ میرزا داود متولی (۱۱۰۸-۱۱۳۳).
۲۲ـ میرزا عبدالله، حسینی نائب التولیه میرزا داود متولی (۱۱۲۲-۱۱۲۸).
۲۳ـ میرزا محمدعلی حسینی، فرزند میرزا داود متولی (۱۱۲۸-۱۱۳۳).
۲۴ـ شمس‌الدین محمد رضوی (۱۱۳۵).
متأسفانه در برخی از سالها به علت کمبود اسناد و مدارک، سال دقیق تولیت افراد مشخص نمی‌باشد.

منبع: آستان قدس 

اشتراک گذاری :


آخرین اخبار