بنابر نقل مورد تأیید کارگردان انیمیشن سینمایی «بازگشت» این اثر ملهم از یک قصه قرآنی عبرتانگیز است که خداوند متعال در قرآن و در سوره «بروج» آیات یک تا هشت با روایت آن پرده از یک جنایت و کشتار تاریخی برمیدارد.
اصحاب اخدود چه کسانی بودند
در تعریف اصحاب اخدود آمده است:«اخدود نام مکانی در جنوب شهر نجران در کشور عربستان سعودی کنونی و از توابع یمن بوده است. مردم نجران در حالی که مشرک و بتپرست بودند به دعوت شخصی با نام «فیمیون» به دین مسیحیت گرویدند. در آن دوران پادشاه یمن یکی از ملوک یهودی بهنام «یوسف ذی نواس» بود. همچنین گفتهاند که نام اصلی وی «زرعه بن تبان اسعد أبو کرب» و لقبش «ذونواس» بوده است. روزی به او خبر دادند که در سر زمین «نجران» (در شمال یمن و جنوب عربستان) هنوز گروهى بر آئین نصرانیت هستند. هم مسلکان ذو نواس او را وادار کردند که اهل نجران را مجبور به پذیرش آئین یهودیت کند. او به سوى نجران حرکت و ساکنان آنجا را جمع کرد و آئین یهود را بر آنها عرضه داشت و اصرار کرد که آن را بپذیرند، ولى آنها از این کار سر باز زدند و حاضر به صرفنظر کردن از آئین خود نبودند. ذو نواس دستور داد خندق عظیمى کندند و هیزم در آن ریختند و آتش زدند، گروهى را زنده زنده با آتش سوزاندند و گروهى را با شمشیر کشتند و قطعهقطعه کردند، به طورى که عدد کشته شدگان و سوختگان در آتش به ۲۰ هزار نفر رسید.»
داستان فوق به صورتهاى متفاوت و مفصل در بسیارى از کتابهای تفسیر و تاریخ از جمله مجمعالبیان، تفسیر ابوالفتوح رازى، تفسیر کبیر فخر رازی، روح المعانى و تفسیر قرطبى ذیل آیات مورد بحث در سوره بروج، همچنین ابن هشام در سیره خود و… بیان شده است.
انیمیشن «بازگشت» و اصحاب اخدود
محمد همدانی در گفتوگو با «جوان» درباره تطابق محتوای این انیمیشن سینمایی با قصه قرآنی اصحاب اخدود میگوید: واقعیت این است که مخاطب در این انیمیشن قرار است از یک داستان درام لذت ببرد ولی به موازات آن یک اتفاق تاریخی مورد تأیید و تصدیق قرآن و حتی مورخان شرقی و غربی نیز در این کار روایت میشود که در نهایت و انتهای این انیمیشن همان اتفاقی که برای اصحاب اخدود افتاده، رخ میدهد. مسیحیانی که به خاطر مسائل ایمانی و اعتقادیشان یعنی اختیار کردن دین مسیحیت از سوی حاکم یهودی در آتش افتاده و سوزانده میشوند.
این کارگردان جوان درباره سطح کیفی و فنی انیمیشن «بازگشت» اظهار میدارد: به رغم محدودیتهایی که وجود دارد ما حداکثر تلاشمان را انجام دادیم تا یک کار عالی و مسلح به مباحث فنی روز را به نمایش بگذاریم. کما اینکه عوامل و دستاندرکاران انیمیشن خوب «شاهزاده روم» هم چنین تلاش و هدفی را دنبال کردهاند که جا دارد به آنها خدا قوت بگوییم. اما انیمیشن «بازگشت» مقداری ژانر و سبکش با انیمیشن «شاهزاده روم» متفاوت است؛ ضمن اینکه این دو انیمیشن و چند نمونه دیگری که در دست تولید هستند به نوعی پرچمدار و طلایهدار سطح و سبک تازهای در حوزه انیمیشن سینمایی کشور به حساب میآیند و امیدوارم مورد پسند مخاطبان قرار بگیرند، چراکه به نظرم تراز و معیار سنجش کیفیت و مطلوبیت کارها نظر مخاطبان و به کلام دیگر اقبال و توجه آنها به این انیمیشنهای پیشتاز خواهد بود. اما از جمله تفاوتهایی که انیمیشن «بازگشت» با انیمیشن «شاهزاده روم» دارد از منظر بحث رئال و جدی بودنش است. چه اینکه انیمیشن «شاهزاده روم» از نظر ژانر یک کار فانتزیتری نسبت به انیمیشن «بازگشت» به حساب میآید و به تبع آن سن مخاطب انیمیشن «بازگشت» نسبت به «شاهزاده روم» بالاتر است و جامعه هدف آن مخاطب ردههای سنی بزرگسال است. هر چند این موضوع لزوماً به معنای بهتر بودن کیفیت کار ما نسبت به انیمیشن «شاهزاده روم» نیست.
همدانی با اشاره به اینکه زمان واقعی کار حدود یکسال و نیم بوده، در ادامه میگوید: اما به هر حال در مسیر نگارش فیلمنامه وقفههایی به وجود میآمد که این بازه زمانی را تا نزدیک به دو سال هم رساند. تقریباً به طور فعال یک تیم ۶۰ نفره روی اثر کار میکردند هر چند تیمهای صدا، موسیقی و… نیز بودند که در کنار این ۶۰ نفر مشغول انجام وظایف تخصصی خودشان بودند.
تفسیر المیزان پایه کار ما بود
وی همچنین درباره میزان پژوهش و انجام کارهای تحقیقاتی اولیه برای ساخت این اثر خاطرنشان میکند: از آنجایی که این داستان مورد تأیید مورخان شرقی و غربی بوده به همین دلیل در منابع مختلف ذکر شده ولی ما مبنا و اساس کارمان را بر پایه روایتی که در تفسیر المیزان علامه طباطبایی(ره) آمده قرار دادیم. اما اگر مخاطب به دلیل اخذ داستان اصلی انیمیشن «بازگشت» از کتاب تفسیر المیزان تصورش را بر این بگذارد که شاهد یک قصه قرآنی محض خواهد بود، حتماً چنین نیست. چون ما سعی کردهایم در حرفهایترین شکل ممکن این داستان را دراماتیزه کنیم و از تکنیکها و خصوصیات درامسازی بهره ببریم. به همین علت است که وقتی مخاطب به تماشای انیمیشن «بازگشت» مینشیند به رغم پی رنگ اصلی قصه که همان بحث قرآن درباره نهایت کار و سرنوشت اصحاب و مردم شهر اخدود است، با خرده داستانهای متعدد دراماتیک و جذابی مواجه میشود که با قرار گرفتن در کنار همدیگر یک زنجیره داستانی گیرایی را تشکیل میدهند. به طور مثال مخاطب در این انیمیشن شاهد سکانسها و اتفاقات رمانتیک بسیاری خواهد بود اما در نهایت، فرجام همه این خرده روایتها با قصه قرآنی سرنوشت اصحاب اخدود تلاقی پیدا میکند و تمام میشود. به کلام دیگر مخاطب قرار نیست یک نوع مستند تاریخی که حالا با کمک انیمیشن تصویر شده است را ببیند بلکه اثری دراماتیزه، جذاب و عمیق را تماشا میکند که پیامش به سمت همان قصه قرآنی تمایل دارد. «بازگشت» انیمیشنی ملهم از قصه قرآنی اهل اخدود است که به جرم گرویدن به دین و آئین مسیحیت از جانب حاکمی یهودی در آتش سوزانده میشوند.
کارگــــردان انیمیشن سینمایی «بازگشت» میافزاید: ما در کشورمان یکسری ضعفهایی در خصوص امکانات تولید انیمیشن داریم که این ضعفها مجموعهای از کمبودها و کاستیها در حوزههای امکانات سختافزاری، نرم افزاری، سرمایه گذاری و… است. به طور مثال کاستی و کمبود سرمایه اجازه «بازگشت و اصلاح» کار را به ما نمیدهد. یعنی اگر قرار باشد ما برگردیم و یک بخش یا مسیری را اصلاح کنیم، کمبود سرمایه مانع از آن میشود و ما را مجبور میکند به رغم وجود مشکلات یا کاستیهای قبلی، به فکر جلو بردن کار باشیم. بحث نبود نیروی انسانی ماهر و کار کشته کافی در سطح وسیعش همیشه جزو مشکلات اصلی تولید یک اثر خوب است. به طور مثال اگر چند پروژه سینمایی همزمان اقدام به ساخت و تولید اثر کنند و استارت کارشان در یک بازه زمانی باشد آن وقت کمبود نیروی انسانی ماهر و کار کشتهای که بتواند اثر را با سرعت عملی قابل قبول و در یک بازه معقول به اتمام برساند به خوبی نمایان و احساس میشود. به نظر بنده یکی دیگر از مشکلات حوزه تولید انیمیشن، مربوط به کمبود و نبود نظرات و مباحث آکادمیک مطلوب در این رابطه است. همچنین به تبع همین مسئله فاصلهای بین فضای تولید و فضای آکادمیک و دانشگاهی ایجاد میشود که در مواقع انجام کارهای گروهی و حرفهای به مشکل بر میخوریم. اینها به نظر بنده جزو مشکلات عمده و اساسی حوزه تولید انیمیشن در کشورمان است که در کنار عدم باور و اعتماد مسئولان فرهنگی و سینمایی نسبت به انیمیشن نقش مکمل را ایفا میکنند. اما در رابطه با سازمانها و نهادهای حمایت کننده باید بگویم صبر و شکیباییای که مسئولان سازمان فرهنگی – هنری اوج در مسیر به ثمر نشستن و نتیجه دادن انیمیشن «بازگشت» از خودشان بروز دادند ستودنی و قابل توجه است. هر چند پروژهای در این سطح برای اینکه بتواند به افق و منظرگاه برنامهریزی شدهاش دست پیدا کند نیاز به سرمایهگذاری، صبر، تلاش و نفر ساعت بیشتری دارد اما در خصوص حمایتهایی که سازمان فرهنگی – هنری اوج از ما و این پروژه انجام داد باید تشکر ویژه کنم و امیدوارم دستگاهها، نهادها و دیگر سازمانهای دولتی و غیر دولتی نیز چنین جسارتهایی به منظور حمایت از «انیمیشن سینمایی» داشته باشند.
همدانی درباره بحث اکران بینالمللی «بازگشت» نیز میگوید:این انیمیشن به دلیل پیام، محتوا و مضمون خاص و بینالمللیای که دارد مخاطبان بینالمللی هم خواهد داشت و همین مسئله مستلزم تلاشها و اقدامات مؤثری در مورد اکران بینالمللیاش است. به همین علت در این زمینه کارهایی صورت گرفته منتها مادامی که این موارد به سرمنزل مقصود و مورد نظر نرسیدهاند قابلیت طرح و اعلام را ندارند. ظاهراً در جشنواره فیلم فجر امسال چند انیمیشن سینمایی حضور خواهند داشت اما برخلاف حضور این انیمیشنهای سینمایی در مهمترین جشنواره فیلم کشورمان هنوز مسئولان سازمان سینمایی آن را جدی نگرفتهاند و معاونت، مدیریت یا بخش مستقلی را به آن اختصاص ندادهاند که همین مسئله نشاندهنده کم اهمیت بودن انیمیشن سینمایی نزد مسئولان وزارت ارشاد است.
وی در پایان اظهار میدارد: امیدوارم این گامهای ابتدایی انیمیشن سینمایی منجر به باز شدن راههایی در سینمای کشور شود و در آینده بتوانیم گامهای محکمتری برداریم و مسئولان توجه بیشتری به این ابزار مهم و تأثیرگذار هزاره سوم داشته باشند تا سرمایهگذاران هم برای ورود به این عرصه ترغیب و تحریک شوند.